ROOFTOP URBAN FARM TIRANA FERMA URBANE TIRANË

ROOFTOP URBAN FARM TIRANA FERMA URBANE TIRANË

This manual has been realized with the support of: Designed and published by:

MANUAL FOR ROOFTOP URBAN FARMS A beginner's guide Author: Françeska Korançe

5 TABLE OF CONTENTS INTRODUCTION 7 Why take up urban agriculture? 7 Why did we create a guide? 8 1. DEFINING YOUR PROJECT 9 1.1 Describe the Roles and Goals of the Garden 9 1.2 Define the scale and document the project site 11 1.3 Select the type of garden 11 1.4 Make a List of People Involved in the Project 11 1.5 Evaluate the Project according to Accessible Resources 12 2. CHOOSING THE SITE 14 2.1 Loading Capacity 14 2.2 Municipal Regulations 15 2.3 Sunlight and Wind Exposure 16 2.4 Access and Security 17 2.5 Specific Needs 18 2.6 Other Options 18 3. DESIGNING THE GARDEN 19 3.1 Prepare the Rooftop for Setting up the Garden 20 3.2 Imagine and Draw the Garden 20

6 ROOFTOP URBAN FARM TIRANA 3.3 Build the Infrastructure and Lay Out the Garden 22 4. COORDINATING THE GARDEN 24 5. MAKING HEALTHY CHOICES 26 5.1 Gardening Ecologically 26 5.2 Diversifying Edible Plants 26 5.3 Putting Medicinal Plants in the Garden 27 6. GROWING IN CONTAINERS ON THE ROOFTOP: A TECHNICAL GUIDE 28 6.1 Traditional Container Gardening 29 6.2 Classic Hydroponic Container 31 6.3. Choosing Plants 33 ANNEX A 35 Descriptions of Our Garden Project 38

7 INTRODUCTION Why garden on rooftops in the city? Because forgotten spaces can be rendered fertile for healthy communities. Gardening on rooftops in ever-increasingly dense and sprawling cities is an original way to take back unused and sterile spaces like rooftops, patios and balconies and to transform them into livable spaces that are lush, productive and purifying. In addition to embellishing the urban landscape with food-producing gardens at the tops of buildings and producing fresh food, these new spaces for the community enable us to reduce the ecological footprint of the houses and institutions of which we are an integral part. Recovering and decontaminating water, cultivating organic food, composting organic waste as well as filtering and cooling down air are all part of a mindset to make our established landscape more sustainable. Therefore, in the current context of environmental degradation, over-consumption and junk food culture, taking care of ourselves and our environment enables us to take a step down the path to healthy cities and communities. Rooftop gardening means taking up an inspiring, ecological and productive activity, and developing new links with the food chain, the seasons, the environment and the community. This utopia s vision is to turn the city into a garden and its inhabitants into gardeners. Why take up urban agriculture? Urban agriculture is a simple source of joy and a socially engaged life style. The daily pleasures of gardening are simple, inexpensive and profoundly satisfying: eating a head of lettuce that was cultivated with care among friends, taking in the morning perfume of a flower clinging to the banister of a balcony, biting into a strawberry warmed by the sun. Urban agriculture is a veritable way of life

8 ROOFTOP URBAN FARM TIRANA and enables the population, collectively or individually, to take pleasure in new, green spaces that meet its needs for relaxation and leisure. Far from a marginal expression or an anachronism doomed to disappear, urban agriculture is destined to play an ever greater role in feeding city dwellers. In this time of climatic changes and the multiple, harmful consequences of urban living on health and the environment, we need to rethink the way we live. In light of this, urban gardening is a powerful agent for change. Why did we create a guide? This guide is a tool to encourage the spread of rooftop vegetable gardens. Our team presents this step-by-step guide to help you start and maintain your own edible rooftop garden both socially and horiculturally. This guide is for groups, individuals and institutions that would like to set up an urban rooftop garden for educational, social, therapeutic or environmental ends and do not have the ground space necessary to do so. The guide is divided into six chapters that cover the main factors to consider when developing a rooftop garden project: project definition, choice of site, setting up the garden, coordination of gardening activity, health choices and a detailed technical guide on. Depending on your goals and your gardening experience, you may be more interested in and nourished by the first chapters than by the technical guide on container gardening and vice versa. In the annex, you will find descriptions of our rooftop garden. Our goal is to make planting these oases of edible nature in the city easier so that more and more people will start gardening on rooftops and discovering its benefits.

9 1. DEFINING YOUR PROJECT The first thing to do when you want to start a garden is to develop and refine the idea behind the project. This is the step where we describe our intentions and expectations, choose the scope of the project, select the type of garden, target the garden s community and partners and evaluate the project according to accessible resources. The five steps suggested below may be carried out simultaneously. The reflection necessary for one step can often nourish or be nourished by other steps. Here s to the beginning of a beautiful project. 1.1 Describe the Roles and Goals of the Garden You should make an outline of your garden. Think about its goals and what factors motivate the project. There are many possibilities. For example, you can create a garden with aims that are: 1. Social and community-based: Gardening enhances contacts and exchanges and betters the quality of life. For seniors, gardens stimulate social encounters and physical activity. It can mean getting back to the earth for some and participating in a lively project that comes with various therapeutic benefits. The community in contact with the garden will benefit from the feeling that comes from helping others, commitment to a project and socializing with one another; 2. Educational: As a place for experimentation with nature, the garden can be a space for pedagogical and recreational activities that will reinforce scholastic materials or themes from day camps (ecology, botany, health, alimentation, cooking, gardening, biology, etc.) and increase the spirit of initiative, teamwork, patience, etc.;

10 ROOFTOP URBAN FARM TIRANA 3. Based on food security: Gardening will favor the production of food for a meals-on- wheels program or a food bank, or for personal use; 4. Economic: A rooftop garden can improve a building s energy efficiency and increase its value for little cost by expanding the useable space. Food cultivation also diminishes expenses related to acquiring food; 5. Environmental: Here, we are referring of the improvement of air quality through the absorption of carbon dioxide and the production of oxygen by plants. The consequent increase in humidity and evaporation will bring down the ambient temperature, biodiversity will attract birds and insects; and plants will absorb ambient noise. Using rainwater to irrigate plants will reduce pressure on the municipal waterworks and can be integrated in a system that uses household wastewater. Eating organic and local will reduce the quantity of chemical products used to grow plants and to transport food; 6. Horticultural: Experimenting with new gardening techniques or developing a new model for urban gardening to spread urban agriculture could be on the menu; 7. Personal: The simple pleasure of gardening and being able to benefit from a relaxing space at home will be the foremost motivation. Groups should clearly mark out their project goals when planning begins to ensure that all the concerned participants have the same expectations. Plan discussion sessions. They will enable you to work efficiently at building the project. It is also recommended that you involve the team that will use and look after the garden as early as possible to get their ideas, know their needs and stimulate their interest!

11 1.2 Define the scale and document the project site Determining the project scale to be developed is important: a temporary project, a project that will evolve over a few years or a project that will put in place permanently. Your site choice may also influence the scale of the project, or it could be influenced by the scale if a decision has not been made yet. To help you document your site, examine the envisioned project s real conditions: site characteristics (geographical situation, clientele, type of neighborhood, hardiness zone, etc.); description of the targeted building: height, access, barriers, type of roofing, etc.; and of neighboring buildings: adjoining areas, facade, back, alleys, streets, traffic, etc.; implications and consequences of implementing the project in the neighborhood. 1.3 Select the type of garden Rooftop gardens may be designed in various ways. The most well-known are green or vegetated roofs as well as balcony gardening in containers. Green roofs, whether intensive or extensive (accessible or not), are covered with soil in which plants take root. Container gardens refer to ornamental and edible plants grown in containers. The costs, ecological advantages and versatility of crops differ according to each type of organization. As this guide is based on our expertise, it deals mainly with gardens cultivated in containers. If you are interested in green roofs, we suggest you get in touch with professionals in green roof construction. 1.4 Make a List of People Involved in the Project a. Pick the team of gardeners (and the beneficiaries) To start the project correctly, form a design team (resource people) that will, if possible, bring

12 ROOFTOP URBAN FARM TIRANA together architects, landscape architects, structural engineers, construction professionals, roofing professionals, communicators, etc. Define who will do the gardening: volunteers, beneficiaries, residents, a group of friends, neighbors, an organization, etc. You must know the size of group as it will influence needs and garden organization. Within the group, you should clearly determine who will tend the garden and who will receive the harvests. These groups might be the same, or they could be two different groups. You must also know the people who will take care of the garden well. Are they specialists, amateurs or beginners in gardening? This will influence how you coordinate gardening activity. b. Determine who your partners are When you define the project, be sure to talk with the various partners (site owner, management, community, benefactors, unions, employees, etc.). When you have to negotiate with a group, prepare good arguments ahead of time in order to sell the project. Be convinced and convincing; the potential partner must quickly understand the advantages to investing in such a project. When possible, find an ally within the group you are negotiating with to get support. The step can be laborious. Therefore, be prepared, patient and persistent. 1.5 Evaluate the Project according to Accessible Resources You should take inventory of your human, financial and material resources. To accomplish this task, create a calendar of required resources for the different project phases: setting up, beginning of activities, period of use, end of activities, winter clean up. Think of what is needed to get the project on its feet and to set up and take care of the garden in terms of space, volunteer labor, outside expertise, gardening equipment and material for cultivation, for fixtures, for financial sources, etc. Next, sort materials in order to make a list of resources in your possession and resources you have

13 to find. You can then decide, according to the group s energy, what missing resources can be found easily (recovery, recycling, volunteer time, rentals, fundraising, etc.). Once inventory is finished, you may feel the need to upscale or downscale the goals and size of the project. The goal is to launch a realistic project that matches accessible resources. This will avoid disappointments along the way.

14 ROOFTOP URBAN FARM TIRANA 2. CHOOSING THE SITE Once the project has been well defined, you can choose the site. Several factors should be considered. The possible site or sites must be evaluated to verify safety levels and to make sure gardening activities could be functional and pleasant in the area. Keep your eyes open! 2.1 Loading Capacity The first step is to evaluate the roof s loading capacity, the load that the roof can support. This is important as the weight of crops, equipment and people that the garden will take on must be considered. To undertake this structural analysis, you must call on a structural engineer. You should inform the engineer of the type (container or green roof) and surface area of the garden you would like to create. This will greatly influence the structural needs. The engineer can: determine the type of roof (flat or having different levels) and the framework used; determine the type of construction (wood, steel, concrete); evaluate the possibility of carrying out the project; determine the influence of obstacles and the possibility of getting rid of or moving them (vents, chimneys, vent ducts, etc.); study existing plans or make a survey sketch and map out the current conditions; verify the real load capacity according to the survey sketch or plans provided.

15 After studying the situation, the engineer can either mark out certain parts of the roof where the garden can be set up or propose a framework for reinforcement. The latter solution will undoubtedly mean costs that may lead you to turn to another site. Therefore, proceeding with a structural analysis at the very beginning of the project is recommended. 2.2 Municipal Regulations Before starting construction of a rooftop garden, you must get information on regulations from your city. Regulations vary from city to city and sometimes from borough to borough. In addition to building codes that regulate materials and ensure conformity to the building code norms, you must also check the zoning regulations for setbacks, use of space and maximum height of the building. Certain buildings may also be classified as historical monuments or as being part of a historical sector, which also limits some types of possible actions. Get information concerning railing, access and security limits. These are important points you should pay attention. Very often, railing must not be visible from the street at a distance equivalent to two times the height from the edge. Height from the edge is also regulated. Access is often regulated by fire codes (emergency exits). You should make sure regulations do not require two exits for this particular project, in which case you may need to add a staircase. There may also be restrictions on flammable materials and on the height of structures like pergolas and pavilions. In certain cases, you may be able to request an exemption from local authorities that would allow you to carry out the project even if it is not exactly up to municipal codes. This will, however, add extra delays and costs, and there is no guarantee you will obtain the exemption. Architects and architectural technicians are professionals who are qualified to do this research and verify project conformity to norms and regulations in force.

16 ROOFTOP URBAN FARM TIRANA 2.3 Sunlight and Wind Exposure Sunlight Light is a fundamental need for plants. A study on the hours of sunlight on the roof must be carried out. As roofs are elevated, they generally offer sunlight conditions superior to most urban areas on the ground. Food cultivation necessitates long hours of daily sunlight, meaning ten hours a day for the most heliophilous plants (e.g. tomatoes). Depending on the chosen plants and features you would like to incorporate in your garden, you should plan the garden in the area(s) (full sun, part shade) that correspond to your needs. If you observe a quantity of sunlight that is too great for the plants you would like to grow, you can decrease it by creating structures that produce lighter or darker shade: a shade wall, an arbor, a trellis, a row of tall plants, etc. Wind Wind is often stronger at rooftop heights than at ground level. A light breeze is very pleasant for gardeners, but strong winds could seriously damage plants. Creating a wind breaker (vegetal walls, structures, canvases, etc.) is recommended if there are strong winds or gusts of wind. If the structure must be attached to the roof, you should make sure the parts of the frame are resistant. The structure must be sturdy but must not change the roof s water resistance or framework.

17 2.4 Access and Security Several elements related to gardener s access and safety must be analyzed before choosing the site. Access Practical Access and Roof Safety There should be an official access to the roof (stairway, elevator) to make the garden accessible to everyone. This access should be functional for transporting material to the garden. Access to Water for Plants Like sun, water is a fundamental need for plants. As rain does not always come on time, an access to municipal water is essential. You can also install a rainwater collection system by rerouting a gutter to a reservoir, for example. This solution will create a heavy load of water on the roof at random times, and the structural engineer should check the loading capacity in the designated place. Access to Electricity An electrical source is very practical for construction work and development or for the simple pleasure of listening to music in the garden. Access to a Storage Area Plan an access to an area sheltered from inclement weather to store equipment, material and gardening tools. Safety Peripheral Surveillance Informal (neighboring windows, passersby) or official (security guards, security cameras) surveillance will ensure the safety of gardeners and help avoid incidents in the garden (e.g. vandalism).

18 ROOFTOP URBAN FARM TIRANA Installation of an Enclosure or a Banister An enclosure or a banister should be 42 inches (1067 mm) tall and encircle the space designated as a garden. 2.5 Specific Needs If the garden s clientele has specific needs, you must account for them from the beginning. Easy access will be an important issue if the garden is destined for elderly people or people with handicaps. Installing shady areas is recommended if seniors or young children use the garden. 2.6 Other Options Note that if you plan a garden somewhere other than a roof, such as a terrace or a balcony, you must consider the same factors but on a smaller scale.

19 3. DESIGNING THE GARDEN Once the project has been defined and the site has been chosen, you can think about how to set up your garden. This step calls for the most imagination and creativity because your garden will take form at this time. Get out your pens and paper! a. Hire a design professional who is part of an association or an order Using the engineer s plans and estimate, a professional, such as a landscape architect, can: create an aesthetic and functional development plan based on the possibilities and constraints of the site, according to your tastes, your needs, and your budget; advise you on the choices of flowering and food producing plants; draw up plans and a labor estimate; supervise work that will be carried out by the professional of your choice. b. Do it Yourself If you would like to do this step yourself, here are some notions to guide you in creating your garden.

20 ROOFTOP URBAN FARM TIRANA 3.1 Prepare the Rooftop for Setting up the Garden If necessary, make a building plan (plans and general estimates) to prepare the rooftop for the garden and for gardening activities and to make certain it fits your budget. As this step must conform to certain building and safety norms, we suggest you call on professionals. The plan must be designed in direct relation to the framing plan. The distribution of weight should be approved by the structural engineer, who can, if needed, identify structural modifications to be made. The framing plan is often completed by a short estimate that shows construction to be carried out, materials to be used and norms to be respected. As a general rule, heavy loads must be located near columns and beams located on the existing roof plans as they were drawn by the engineer. Once the plans have been drawn up (terrace site, access, construction details, location of equipment to be used, etc.) and approved by the structural engineer or completed using separate plans by the engineer, you must obtain a building permit from the city. Get information from your insurance company about changes to be made to your home insurance. Each phase will give you food for thought on the other. 3.2 Imagine and Draw the Garden a. Site Analysis Plan On paper or using drafting software, place the basic features as well as possibilities for and constraints of the site: sun areas (full sun, partial sun, shade), access to water and electricity, interior and exterior access, circulation areas, railing, special features related to safety, etc b. Garden Uses Make up a list of utilitarian and recreational uses that you would like to have in your garden: food

21 production, relaxation and contemplation, gatherings, storage, rainwater recovery, area for doing manual labor, composting, etc. You can also use general concepts (permaculture, ecosystems, educational garden) as inspiration or create thematic spaces (herbs, medicinal plants, children, horticultural experiments, production, etc.). c. Conceptual Plan On the analysis plan, place different uses and thematic spaces you have chosen for the garden by drawing and annotating areas or bubbles. Determine the size of areas according to your needs and priorities. Make sure that the finished product is functional and, or course, inspiring. d. Development Plan You now have everything you need to give shape to your garden. On a new drawing, copy the conceptual plan and draw the real shape and location of different spaces (production, relaxation and storage areas; butterfly garden, etc.) and features (benches, compost bin, pergola, etc.) in detail. Conceptual Plan and Design Plan Be creative! Think about the unity and balance of the garden, about how to highlight features, about lines and forms, about textures and colors. You can create an overall theme or personalized spaces. Work to scale. The most common scales are: ¼ in. = 1 ft. or 1:50 in metric values. You can use grid paper when you are doing the rough sketches to make the task easier. Leave sufficient space around garden beds or containers to make gardening easier. Take the location of a drain on the roof into account. It should be accessible at all times to drain water from the surface. Water must not be obstructed from reaching the drain. Make several drawings while brainstorming. Don t hesitate to

22 ROOFTOP URBAN FARM TIRANA work in groups. Choose the most stimulating and most functional plan afterward. Keep in mind that you can always change the design as things progress if necessary. There is a wide selection of books on landscaping and garden design. Visit your library or a local bookstore for inspiration. Avoid overdoing it Your garden can be developed in different steps, spread out over several months or years. Be careful not to overestimate your time and energy. Keep in mind that gardening should be a source of enjoyment! 3.3 Build the Infrastructure and Lay Out the Garden a. Building the core infrastructure Start construction using plans approved by your city. If major work on the access, the terrace or the railing is to be done, we recommend you hire a building professional (a general contractor that will take care of all the construction). It is always preferable to request bids from three contractors to ensure you get a fair market price. If you do not have a contractor, look for a person with experience in construction or someone who is handy that can supervise and coordinate volunteers work. Sometimes it is very practical to establish a construction schedule so that combined efforts converge on an opening date for the garden. Look out for late work, delays, bad surprises, extra costs and other unexpected problems. The infrastructure could be made of modular, detachable parts to allow access to the rooftop at all times in case there is a leak or maintenance must be done. To optimize use of materials and reduce costs, use recycled or reused materials as often as possible. For better longevity, use treated wood.

23 b. Build Garden Features Using the development plan, start construction on structural features like a pergola, an arbor, benches, etc., as well as functional features like compost bins and rainwater barrels. You can create them using technical designs you have drawn or found in construction manuals. You can also let your imagination take over when the task is at hand. Several features can be bought. c. Construct Growers Decide what type of grower is suited to your needs. Here are some criteria to consider: dimensions (height, width, depth) shape productivity (depth of growing mix according to plant choice, water reservoir, dimensions, etc.) durability and maintenance of material mobility (weight, wheels) aesthetics (color, style, material) Build the number of growers needed according to your feeding needs and the available space. See chapter six for models and for construction plans. d. Put the Various Features into Place With your development plan in hand, put the features into place and watch your garden grow! It is sometimes useful to trace the lines of the drawing on the ground to transpose your plan onto the area. Strings or chalk are particularly efficient.

24 ROOFTOP URBAN FARM TIRANA 4. COORDINATING THE GARDEN There are several different ways to garden in the city. You can choose to garden by yourself at home or with a group. Group gardening involves special coordination and offers rich opportunities. Here are some ideas that will guide you in this task. A few ideas a. Two Basic Models Community Gardening A community space is divided into gardening plots of equal size that are managed individually by a gardener or by a family. Maintaining the plot and harvesting are the gardener s responsibility. The gardener works during varied hours. Activities are subject to regulations and overseen by a committee. Collective Gardening A group of people garden together during regular gardening sessions. Harvests are divided in an equitable way and according to gardeners needs. In many cases, part of the harvest is distributed to a local organization (mealson-wheels, soup kitchens, food banks). A specialized leader sometimes coordinates gardening sessions.

25 b. Leadership Possibilities in the Garden With social and environmental aims, leadership in the garden enables horticultural knowledge to be passed on and energy to be injected in the group through social and recreational activities. Leadership activities can have different goals and target different groups: therapeutic gardening for elderly people in institutions, educational gardening for young people in day camps and schools, a production garden and socialization for a community, etc. Local, specialized organizations can offer different group workshops. c. Multiply Garden Activities In addition to providing a space for flora and fauna to live, the garden is also a social space. It can be a place for: contemplation and observation of nature in the city recreational and artistic activities (mediation, creative workshops, outdoor cooking, making art objects, bird houses, kites, soaps, etc.) meetings and events (discussion and spreading information on urban gardening, film projections, harvest parties, BBQs and family picnics) and education and therapy. The garden is a privileged area for building awareness to nature, to food and to healthy life styles and also for discovering the physical and psychological benefits of gardening

26 ROOFTOP URBAN FARM TIRANA 5. MAKING HEALTHY CHOICES A healthy diet coupled with the exercise of gardening is an excellent start for good health. For even more benefits, you should take several agricultural ideas into consideration to maximize the nutritional benefits (for the body and the spirit) that you will take from your harvests. Take time to think about all aspects of your garden, from buying your seeds and designing your garden at the beginning of the season, to fertilizing, treating diseases or controlling pests throughout the season. 5.1 Gardening Ecologically If you are worried about the quality of the food you are growing, you can optimize nutritional value by gardening in an ecological way. To do so, you have to avoid using chemical fertilizers, pesticides and herbicides when taking care of the various problems in your garden. Instead, think of solutions that are in harmony with nature (e.g. compost for fertilizer, companion planting to maximize yield and natural pesticides, or purins, made from fermented plants to keep harmful insects away). This is better for your health and for that of the environment. You can also get certified organic seeds. Don t forget that in gardening for yourself, you have the privilege of controlling the quality of what you eat. 5.2 Diversifying Edible Plants Diversification of plants in the garden is a guarantee for success in a healthy and varied diet. In fact, it will enable you to have access to a higher number of nutritional elements as each food has different characteristics. You will, therefore, have easy access to vitamins, fibers and minerals. The variety in your garden will certainly lead you to eat more fruits and vegetables and will increase your interest

27 in them. This keeps with recommendations from the Canada Food Guide, which suggests five to 20 portions of fruits and vegetables a day. If you are looking for particular benefits for your health or if you have a special diet, gardening for yourself is a good occasion to focus on foods that are good for you. Diversification of crops and of the foods you eat will also contribute to reducing certain risks for diseases and to maintaining ecological biodiversity. 5.3 Putting Medicinal Plants in the Garden In addition to fruits and vegetables, think of putting medicinal plants in your garden. For centuries, knowledge about the medicinal virtues of plants and how to prepare them has been cultivated. Your grandmothers probably have a few recipes! The therapeutic effects of plants are numerous and should be rediscovered so that current generations can benefit from them. There is a wide range of books that you can find in stores or at the local library that discuss the benefits of plants and of growing them. This is also a way of bringing indigenous species from our region and other forgotten wild species into the garden. Several fine herbs also have incredible virtues. Inform yourself.

28 ROOFTOP URBAN FARM TIRANA 6. GROWING IN CONTAINERS ON THE ROOFTOP: A TECHNICAL GUIDE There are many different ways to garden on rooftops depending on what type of garden you choose: in concrete or wooden containers or simply in growing medium spread on the roof that is irrigated by an automatic or manual system. Here, we give you the approach we chose for our Rooftop Garden project. Over the years, there have been experimented different types of growers and different gardening techniques that went from traditional containers to hydroponic agriculture. We think the best alternatives are growers with a water reservoir, which became our favorite model. They are affordable, efficient in water autonomy, allow plants to be fertilized using homemade compost, movable and adaptable. These qualities make them an excellent tool for gardening on rooftops, but also on balconies, terraces and any other urban area where it is normally difficult to grow plants. Even though this technical guide focuses on certain details related to choosing plants, composting and fertilizing growers with water reservoirs, it is not a gardening guide per se, but rather a collection of information and examples assembled to inspire you when you create your own above-ground gardening project. Each suggested type of agriculture responds to a list of criteria (economic, ecological, lightweight, easy to build and maintain, water autonomy, and superior quality and yield) to help you make choices.

29 6.1 Traditional Container Gardening Economic Ecological Lightweight Easy to build and maintain Water autonomy Superior quality and yield This is where gardening at altitude starts. A container is perforated to ensure good drainage and filled with potting soil enriched with compost and fertilizer. Generally, the deeper and more voluminous the container, the more the garden will yield. On the other hand, a 20 cm depth of 20 to 40 L of growing mix will be sufficient for a determinant tomato. For lettuce varieties, a 15 cm depth of 6 to 10 L of growing mix will guarantee great results. Plants are irrigated at the surface until water overflows from the drainage holes so that the growing mix stays moist at all times. Given the heavy water consumption of vegetable plants, growers must be irrigated every day and sometimes twice a day once plants have come to maturity. Moreover, frequent traditional watering washes away nutrients and is tiring for the gardener. This is where the idea to use water reservoirs came from. A little more water A small reservoir can be added to a container if it has not already been perforated. You can cut holes approximately ½ cm in diameter 2 to 3 cm from the bottom of the container at 10 cm intervals. As the bottom of the container will be saturated with water after rain or after watering, this technique only works for demanding plants (such as tomatoes, eggplants, squash, etc.).

30 ROOFTOP URBAN FARM TIRANA

31 6.2 Classic Hydroponic Container Economical Ecological Lightweight Easy to build and maintain Water autonomy Superior quality and yields In hydroponic agriculture, roots develop in a nutrient solution made from soluble elements that are to the plant. These fertilizers are generally synthetic, but there are organic versions that are, in comparison, expensive. Hydroponic agriculture refers to a mixture of techniques that vary according to the needs of cultivars and the agricultural environment in order ensure yield with optimal quality. This technique also has potential as it is lightweight and has great water economy. However, it requires electricity, specialized parts and special knowledge. Hydroponic gardening is generally done in a controlled environment (cultivating room, green house, shade structure), but small amateur gardens can flourish if gardeners have a flair for technology! Several hydroponic grower models are for sale in specialized shops. We, however, suggest you make them yourself for a fraction of the price.

32 ROOFTOP URBAN FARM TIRANA

33 6.3. Choosing Plants A Few Selection Criteria Environment Opt for plants that will flourish in the conditions you give them. Pay special attention to sunshine in your garden. Leafy plants need at least six hours of sunshine, and eight hours are recommended for fruiting plants. Depending on the time of year you start your garden, it might already be too late for certain varieties. For example, sun-loving plants (tomatoes, eggplants) must be started from seeds inside at the beginning of April whereas onions and peppers should be started as early as the end of February! If you do not have the time or if you are not yet at ease with indoor seedlings, don t worry. Many varieties of plantlets are available in public markets and gardening centers. Space Favor plants with high yield that take up less space to optimize available resources. Think of the size of plants in relation to the expected harvest. Thus, tomatoes, peppers, lettuce and fine herbs might be favored, for example, over squash, broccoli, corn or artichokes. Choose dwarf varieties whenever possible. Along the same lines, dwarf beans and small summer carrots varieties will win you over because they are extremely well suited to container gardening. Given that plant growth is limited by available space for roots, the bigger the container, the better the harvest. Nevertheless, by planting fruiting plants like tomatoes, eggplants, cucumbers, melons and squash in growers with a depth of over 25 cm, you will be rewarded with a satisfying harvest. Therefore, growers that are 20 cm deep can be used to plant peppers, carrots, peas and fine herbs, and those that are 15 cm deep can be used for lettuce, spinach, onions and beets. Therefore, a plant must be chosen according

34 ROOFTOP URBAN FARM TIRANA to the container, but its neighbors must also leave sufficient enough space for it to spread out. An overcrowded garden will produce fragile plants that are not as productive as possible. Avoid making your little ones fight one another for fertilizer and sunshine by giving them enough space in the soil.

35 ANNEX A DESCRIPTION OF OUR ROOFTOP GARDEN PROJECT Albania in general and Tirana in particular are facing continuing problems by non-sustainable development, negative impact on the environment, the loss of connection with the land, its recognition, and gradually lost sense of community. Especially in Tirana, where green areas are shrinking day by day, we must dictate the need of understanding the importance of green spaces which is not only visual, but also about climate damage, health damage, economic, social benefits etc. It is almost impossible to find free space to create green spaces in Tirana. Our solution is to create those spaces for each building. Spaces belonging to the community, which means the use of nonfunctional roofs and their transformation to mini urban farms, where trained community can maintain their own mini garden and bio products that could meet some of their demands, but above all not to lose a sense of community and domestic production. Mini urban farms, built in urban roofs, not only will turn it into a green roof, but will function as a relaxing environment, where there can be cultivated different products required by the community.

36 ROOFTOP URBAN FARM TIRANA I.Goals/Objectives The Urban Farm will: 1. Grow organic fruits, herbs and vegetables 2. Compost kitchen waste 3. Sell produce through the community grocery store/ create a community farmers market 4. Host workshops to educate and expose city dwellers to the possibilities of urban farming and train urban farmers 5. Host workshops for street children in order to provide farming and business skills training. 6. Research, design and develop best practices for urban farming 7. Serve as an outdoor community and activity space for building residents, street children and the neighborhood as a whole 8. Establish working arrangements between the land and building owners II. Procedures Our project will have four main phases: 1. PROJECT DESIGN The first phase, lasting approximately one month, consisted in designing the project. An environmental engineer, green consultant and an agriculture specialist designed a green roof to fit in a space of 150m2.

37 2. INFORMATION AND TRAINING OF COMMUNITY We trained a small group of interested professionals (engineers, architects, and environmental enthusiasts) in the basics of green roofs and our project in particular.this phase lasted approximately 1 month. We also reached out to groups of interested high schoolers, building residents, and other citizens, informing them about our project and inviting them for tours and educational sessions. 3. IMPLEMENTATION We constructed our Green Roof in a roof space of approximately 160 square meters (about 18 m long and 9.6 meters wide). After the construction of metal stairs to access the roof, the first thing that we did wasto clean and waterproof the roof. Once assured that the roof would not create moisture on the internal walls and ceiling, we began constructing the greenhouse. We made sure that the construction was light and simple so as to not create too much weight on the roof. The greenhouse was about 21 square meters. Upon completion of the greenhouse, we began the thermal insulation of the water container from which the garden will be watered. Since the water container would be too hot in summer and too cool in winter, we thermo insulated it with Styrofoam so itcould maintain a constant temperature. Next, we began to work on the storage shelf where a variety of work tools will be stored, like work gloves, pruning shears, plant seeds, etc. After we finished the storage shelf, we began placing and setting up the vases for planting. We had several kinds of vases: surrounding vases with an 80 cm diameter, internal vase with a 60 cm diameter, and vases for planting inside the greenhouse. In the center of the garden we constructed a circular bench; in the middleof the bench we planted a very aromatic tree[what kind?].we planted a variety of vegetation in the garden: ornamental plants, fruit trees, vegetables, tea plants, and so forth.

38 ROOFTOP URBAN FARM TIRANA 4. MONITORING The last phase includes monitoring for about 1 month, including an evaluation of the benefits of the project, and if the community has been trained properly. Short description of the garden construction Our roof space was approximately 160 square meter. About 18 m long and 9.6 meters wide. After the construction of metal stairs to access the roof, the first thing that we did, was the immediate cleaning and waterproofing the roof. Once assured that the roof did not create moisture on the internal walls and ceiling, we began constructing the greenhouse. We made sure that the construction was as light and simple not to create too much weight on the roof. The greenhouse was about 21 square meters. Upon completion of the greenhouse, it began and thermal insulation of the water container. Because the water container from which the garden will be irrigated, was too hot in summer and too cool in winter, we thermo insulated it with Styrofoam so he could maintain a constant temperature. Later, we began to work the storage shelf were will be stored a variety of work tools, like work gloves, pruning shears, plant seeds etc,. After we finished the storage shelf, immediately began the work for bringing the vases for planting. We had more than one kind of vase, surrounding vase with a 80 cm diameter, internal vase with 60 cm diameter,vases for planting inside the greenhouse and the center of the garden, a circular bench in the middle of which we planted a very aromatic tree. We planted a variety of vegetation in the garden: ornamental plants, fruit trees, vegetables, tea plants ect,.

III. Photos before and after the roof construction 39

40 ROOFTOP URBAN FARM TIRANA Our rooftop project:

41

Ky manual u mundësua nga: Ideuar dhe realizuar nga:

MANUAL PËR FERMA URBANE Udhëzues për fillestar Autor: Françeska Korançe

44 FERMA URBANE TIRANË

45 PËRMBAJTJA HYRJA 47 Përse të merremi me bujqësi urbane? 47 Përse krijuam një guidë? 48 1. PËRCAKTIMI I PROJEKTIT TUAJ 49 1.1 Përshkruani rolet dhe objektivat e kopshtit 49 1.2 Përcaktoni shkallën dhe dokumentoni vendin e projektit 51 1.3 Zgjidhni llojin e kopshtit 51 1.4 Hartoni një listë me njerëzit e përfshirë në projekt 52 1.5 Vlerësoni projektin sipas burimeve të aksesueshme 53 2. ZGJIDHNI VENDIN 54 2.1 Kapaciteti i peshës 54 2.2 Rregullat bashkiake 55 2.3 Ekspozimi nga drita e diellit dhe e erës 56 2.4 Aksesi dhe siguria 57 2.5 Nevoja Specifike 58 2.6 Opsione të tjera 58 3. PROJEKTIMI I KOPSHTIT 59 3.1 Përgatisni tarracën për ndërtimin e kopshtit 60 3.2 Imagjinoni dhe vizatoni kopshtin 60

46 FERMA URBANE TIRANË 3.3 Ndërtoni infrastrukturën dhe skiconi kopshtin 62 4. KOORDINIMI I KOPSHTIT 64 5. BËNI ZGJIDHJE TË SHËNDETSHME 66 5.1 Kopshtaria ekologjike 66 5.2 Shumëllojshmëria e bimëve të ngrënshme 67 5.3 Vendosja e bimëve medicinale në kopësht 67 6. RRITJA NË KONTENIER NË TARRACË : NJË GUIDË TEKNIKE 68 6.1 Kopshtaria tradicionale në vazo 69 6.2 Vazot klasike me sistem ujitje 71 6.3 Zgjedhja e bimëve 73 ANEKSI A 75 Përshkrimi i Projektit tonë në çati 78

47 HYRJE Pse një kopësht në çati? Hapësirat e harruara të kthyera në kopshte pjellore për komunitete të shëndetshme të vendosura në çati, janë një mënyrë interesante për të rimarrë ambjentet bosh dhe sterile si çatitë, apo ballkonet dhe për ti transformuar ato në vende të gjalla me shumë produktivitet dhe purifikim. Duke i shtuar hapësirave urbane kopshte për prodhim bio nëpër çati dhe duke prodhuar ushqim të freskët, këto hapësira të reja për komunitetin na ndihmojnë të ulim ndotjen për çdo shtëpi në mënyrë ekologjike, rrjedhimisht në nivel komuniteti dhe institucioni ku bëjmë pjesë. Duke mbledhur, c toksikuar ujin, kultivimin e ushqimit organik, kompostimin e mbetjeve organike, si dhe filtrimin dhe ftohjen e ajrit, janë të gjitha pjesë e mendësisë që duhet të krijojmë për një mjedis të qëndrueshëm. Prandaj, në kontekstin aktual të degradimit mjedisor, mbi-konsumi dhe kultura e ushqimit jo të shëndetshëm, përkujdesja për veten dhe për mjedisin që na rrethon na mundëson të hedhim një hap para për qytete dhe komunitete të shëndetshme. Kopshtaria në çati, do të thotë të ndërmarrin përsipër një punë frymëzuese, ekologjike, një aktivitet produktiv, si dhe zhvillimin dhe lidhjen me zinxhirin ushqimor, stinët, mjedisin dhe komunitetin. Ky vizion kërkon që të kthejmë qytetin në një kopësht dhe banorët e tij në kopshtar. Përse u morëm me bujqësi urbane? Një burim i thjeshtë gëzimi si dhe një jetesë aktive dhe shumë sociale. Kënaqësitë e përditshme të kopshtarisë janë të thjeshta, pa kosto dhe shumë të kënaqshme: të hash një sallatë të cilën e ke kultivuar mes miqsh ose ti vetë, ti marrësh aromën e mëngjesit një luleje e cila varet nga çatia në ballkon, apo të hash një luleshtrydhe të ngrohur nga dielli. Bujqësia urbane është një mënyrë e vërtetë e cila nxit popullsinë, në mënyrë kolektive apo urbane, të marri kënaqësi nga hapësirat e gjelbra, e

48 FERMA URBANE TIRANË cila plotëson njëkohësisht kërkesat e saj për relaksim dhe shpenzimin e kohës së lirë. Larg nga një shprehje margjinale apo një anakronizëm i destinuar të zhduket, bujqësia urbane është e destinuar të luajë një rol edhe më të madh në ushqyerjen e popullsisë. Në këtë kohë ku ndryshimet klimatike janë të shumta, si dhe me pasoja të rënda në jetën urbane në shëndet dhe në mjedis, duhet të rimendojmë mënyrën se si jetojmë. Ndaj, bujqësia urbane është një element i fuqishëm për ta ndryshuar atë. Përse krijuam një guidë? Një mjet për të nxitur përhapjen e kopshteve me perime në çati. Stafi i projektit tonë, ju paraqet këtë guidë për t ju ndihmuar për të filluar dhe mirëmbajtur nga ana sociale dhe bujqësore kopështin tuaj në çati. Kjo guidë është për grupe, individë dhe institucione të cilat kanë dëshirë të ndërtojnë një kopësht urban për arsye: edukimi, sociale, terapeutike ose mjedisore, por që nuk kanë hapësirat e duhura për ti bërë ato. Guida ndahet në 6 kapituj, dhe përfshin faktorët kryesorë që duhen marrë në konsideratë kur bëjmë një projekt të tillë: përcaktimin e projektit, zgjedhja e vendit ku do të bëhet, ndërtimi i kopshtit, koordinimi i aktiviteteve, zgjedhjet e shëndetshme, dhe një guidë e shkurtër teknike. Në varësi të objektivave që keni dhe në varësi të eksperincës që keni me kopshtarinë, ju mund të jeni më të interesuar në pjesën e parë të guidës sesa për aspektin teknik dhe anasjelltas. Në Aneksin A, do të gjeni përshkrimin e projektit tonë. Objektivi ynë është ti kthejmë ato ambjente në vende ku mund të kultivojmë dhe të shtojmë natyrën në qytet, si dhe ta bëjmë më të lehtë për njerzit të ndërtojnë kopshtet e tyre vetjake ose në komunitet.

49 1. PËRCAKTIMI I PROJEKTIT Gjëja e parë që duhet të bëni kur dëshironi të nisni një kopësht, është të zhvilloni dhe përcaktoni idenë mbi projektin. Ky është një hap ku ne përshkruajmë qëllimet dhe pritshmëritë tona, përzgjedhim objektivin e projektit, zgjedhim llojin e kopshtit, përcaktojmë komunitetin e kopshtit dhe partnerë të mundshëm si dhe vlerësojmë projektin sipas burimeve të aksesueshme. Pesë hapat që sugjerohen më poshtë mund të kryhen paralelisht. Reflektimi i nevojshëm për një hap, mundet shpesh të ushqejë ose të jetë ushqyer nga hapa të tjerë. Këtu jemi në fillimin e një projekti të bukur. 1.1 Përshkruaj rolet dhe objektivat në kopësht Ju duhet të bëni një skicë të kopshtit tuaj. Mendoni për objektivat dhe cfarë faktorësh motivojnë projektin. Ka shumë mundësi. Përshembull, ju mund të krijoni një kopësht i cila ka qëllime: 1. Sociale dhe komunitare. Kopshtaria favorizon kontaktin dhe shkëmbimet, si dhe përmirëson cilësinë e jetës. Për moshat e treta, kopshtet stimulojnë takimet sociale, aktivitetin fizik. Do të thotë të rikthehesh tek toka për disa, dhe marrja pjesë në projekte të gjalla që kanë përfitime të ndryshme teraupetike. Komuniteti në kontakt me kopshtin do të përfitoj nga ndjesia që vjen kur ndihmon të tjerët, angazhimi në një projekt dhe socializimi me njëri-tjetrin; 2. Edukuese: Si një vend ku eksperimentohet me natyrën, kopshti mund të jetë një hapësirë aktivitetesh pedagogjike dhe rikrijuese që do të përforcojë materialet shkollore ose tema nga kampet ditore (ekologji, botani, shëndeti, ushqyerja, gatimi, kopshtaria, biologjia etj.) dhe do të rrisi shpirtin e

50 FERMA URBANE TIRANË iniciativës, punës në grup, durimit, etj.; 3. Bazuar në sigurinë ushqimore: Kopshtaria favorizon prodhimin e ushqimeve të cilat mund tu shpërndahen shtresave në nevojë ose për përdorim personal; 4. Ekonomike: Një kopësht në çati mund të përmirësojë efiçencën e energjisë në një ndërtesë si dhe të rrisi vlerën e saj duke rritur hapësirën e përdorshme. Kultivimi i ushqimeve gjithashtu ul shpenzimet lidhur me ushqyerjen e banorëve. 5. Mjedisore: Këtu i referohemi përmirësimit të cilësisë së ajrit duke thithur dioksidin e karbonit dhe duke çliruar oksigjen nga bimët. Si pasojë e këtij proçesi do të rritet lagështia dhe avullimi, e cila do të çojë në uljen e temperaturës, biodiversiteti do të tërheqi zogj dhe insekte, si dhe bimët do të thithin zhurmën në ambient. Duke përdorur ujin e shiut për të ujitur bimët, do të uli shpenzimet e ujit nga kanalizimet e bashkisë dhe mund të integrohet në një sistem që përdor ujrat e zeza të shtëpive. Të hash në mënyrë organike dhe lokale do të uli sasinë e produkteve kimike të përdorura për bimë dhe për të trasportuar ushqimet. 6. Kopshtarisë: duke eksperimentuar me teknika të reja të kopshtarisë ose duke zhvilluar një model të ri urban për kopshtarinë, për të përhapur këtë lloj kulture. 7. Personale: kënaqësia e thjeshtë e kopshtarisë, dhe të të qënurit i aftë të përfitosh nga një hapësirë relaksuese, do të jetë motivimi më i madh. Grupet duhet patjetër të vënë në dukje objektivat e projektit të tyre kur fillojnë projektimin, që të sigurohen që të gjithë pjesëmarrësit të kenë të njëjtat pritshmëri. Planifikoni seanca diskutimesh. Ato do të bëjnë të mundur të punoni në mënyrë efikase ndërkohë që ndërtoni projektin. Rekomnadohet që

51 të përfshini një grup i cili do ta mbikqyri dhe do kujdeset për kopshtin, sa me shpejt të jetë e mundur, për të marrë idetë e tyre dhe për të stimuluar interesin e tyre! 1.2 Përcaktoni madhësinë dhe dokumentoni vendndodhjen e projektit Duke përcaktuar shkallën e projektit që duhet zhvilluar është e nevojshme: një projekt i përkohshëm, një projekt që do të zhvillohet brenda disa viteve ose në mënyrë të përhershme. Zgjedhja e vendodhjes ndikon edhe në madhësinë e projektit, ose mund të ndikohet nga madhësia nëqoftëse nuk është marrë ende një vendim. Për t ju ndihmuar të dokumentoni projektin tuaj, analizoni kushtet aktuale të vendit ku do zbatoni projektin tuaj: karakteristikat gjeografike (vendndodhje, klientelë, lloji i lagjes, zona të rrezikut etj.); përshkrimi i ndërtesës: lartësia, aksesi, barrierat, lloji i çatisë etj.; dhe të ndërtesave vërdallë, fasadat, mbrapa, rrugicat, rrugët, trafiku etj.; ndërlikimet dhe pasojat e zbatimit të projektit në atë lagje. 1.3 Zgjidhni llojin e kopshtit Kopshtet mbi çati mund të ndërtohen në shumë mënyra. Një nga më të mirënjohurat janë çatitë e gjelbra si dhe ballkonet të mbushura me vazo dhe bimë të shumëllojshme. Çatitë e gjelbra, si intensive ashtu dhe ekstensive (të aksesueshme ose jo), janë të mbuluara me dhé, në të cilën bimët lëshojnë rrënjët e tyre. Kopshtet me vazo i referohen bimëve të rritura në ketë lloj kontenierësh ose vazosh. Kostot, avantazhet ekologjike dhe llojshmëria e bimëve që do të kultivohen varen nga lloji i organizatës. Kjo guidë bazohet në ekspertizën tonë, ndaj lidhet më shumë me bimë të mbjella në vazo. Nëqoftëse jeni të interesuar për çatitë e gjelbra, ju sygjerojmë të kontaktoni me profesionstë të fushës.

52 FERMA URBANE TIRANË 1.4 Bëni një listë me njerzit e përfshirë në projekt a. Zgjidhni ekipin e kopshtarëve (dhe përfituesit) Për të filluar projketin në mënyrë korrekte, formoni një ekip projektimi (burimet e njerëzve) të cilët do të, nëqoftëse është e mundur, sjellin bashkë arkitektë, projektues peisazhi, inxhinierët e ndërtimit, profesionistët e ndërtimit, profesionistët e çative, etj. Përcakto kush do e bëj kopshtin: vullnetarët, përfituesit, banorët, një grup miqsh, komshinjt, një organizatë etj. Duhet të dini madhësinë e grupit të njerëzve pasi do të ndikojë nevojat në organizimin e nevojave që ka kopshti. Brenda grupit, duhet të vendosni kush do ta mirëmbajë atë dhe kush do ti marri kultivimet prej tij. Këto grupe mund të jenë dhe të njëjtat, ose të ndahen për të kryhen funksione të ndryshme. Duhet ti njihni mirë njerzit të cilët do të kujdesen për kopshtin. A janë specialistë, amatorë apo fillestar në kopshtari? Kjo do ndikojë mënyrën si do koordinoni aktivitetin në kopësht. b. Përcaktoni kush janë partnerët tuaj Kur përcaktoni projektin, sigurohuni të flisni me të gjithë partnerët e mundshëm (pronarin e vendit, menaxheri, komuniteti, përfituesit, sindikatat, punëtorët, etj.). kur duhet të merreni vesh me një grup, përgatisni argumenta të fortë përpara në mënyrë që të shisni projektin. Duhet të jeni të bindur në mënyrë që të bindni të tjerët; partnerët potencial duhet të kuptojnë menjëherë idenë tuaj si dhe anvantazhet që do të kenë nëqoftëse financojnë projektin tuaj. Kur të jetë e mundur, gjeni një aleat brenda grupit me të cilin po bisedoni, për të pasur mbështetjen e duhur. Hapi mund të jetë i vështirë. Prandaj, pregatituni, jini të duruar dhe këmbëngulës.

53 1.5 Vlerësoni projektin në sajë të burimeve të arritshme Duhet të bëni inventar të burimeve tuaja njerëzore, financiare dhe materiale. Për të arritur këtë detyrë, krijoni një kalendar të burimeve të nevojshme për fazat e ndryshme të projektit: ngritjen e tij, fillimin e aktiviteteve, kohën e përdorimit, përfundimin e aktiviteteve, pastrimin në dimër. Mendoni për çfarë është e nevojshme për të ngitur këtë projekt si dhe për të ndërtuar dhe kujdesur për kopshtin, në kuptimin e hapësirës, punës vullnetare, ekspertizën e jashtme, materialet e kopshtarisë, materialet e kultivimit, rregullimet, burimet financiare etj. Pastaj, llojet e materialeve në mënyrë që të bëni një listë me burimet që keni në posedim dhe burimet që duhet të gjeni. Atëherë mund të vendosni, duke u bazuar në energjinë e grupit, cilat materiale janë më të lehta për tu gjetur (nga riciklimi, vullnetarët, qiratë, mbledhja e fondeve, etj.). Pasi mbarohet inventari, do të ndjeni nevojën të rrisni apo zvogëloni madhësinë e projektit. Objektivi është të kryeni një projekt sa më realist i cili i përshtatet burimeve që zotëroni. Kjo do të parandalojë zhgënjimet gjatë rrugës.

54 FERMA URBANE TIRANË 2. PËRZGJEDHJA E VENDIT Mbasi projekti është përcaktuar mirë, ju mund të zgjidhni vendin. Disa faktorë duhen marrë parasysh. Vendi i mundshëm ose vendet e mundshme duhet të vlerësohen për të verifikuar nivelet e sigurisë dhe për tu siguruar që aktivitet e kopshtarisë mund të jenë funksionale dhe të kënaqshme në zonë. Mbani sytë hapur! 2.1 Kapaciteti i peshës Hapi i parë është të vlerësohet kapaciteti mbajtës i tarracës, pesha që çati mund të mbajë. Kjo është e rëndësishme pasi pesha e bimëve të ndryshme, paisjeve dhe njërezve që do e frekuentojnë kopshtin duhet marrë në konsideratë. Për të kryer këtë analizë, ju duhet të thërrisni një inxhinier strukturash. Ju duhet të informoni inxhinierin për llojin e kopshtit dhe zonës sipërfaqësore të kopshtit që do donit të krijonit. Kjo do të ndikojë shumë tek nevojat strukturore. Inxhinieri mundet : të përcaktojë llojin e çatisë (të sheshtë apo me disa nivele) dhe strukturën e përdorur; të përcaktojë llojin e ndërtimit (dru, hekur, beton); të vlerësojë mundësinë e zbatimit të projektit; të përcaktojë influencën e pengesave dhe mundësinë e eleminimit ose zhvendosjes së tyre (ventiluesit, oxhaqet, kanalet ventiluese, etj.); të studiojë planet ekzistuese ose të bëjë një studim me skicë dhe të planifikojë kushtet aktuale;

55 të verifikojë peshën reale sipas studimit me skicë ose planeve ekzistuese Mbas të studiojë situatën, inxhinieri ose mund të shënojë pjesë të ndryshme të tarracës ku kopshti mund të ndërtohet ose të propozojë një strukturë për riforcim. Zgjidhja e fundit do të çojë padyshim në kosto ekstra që mund tju detyrojë të shihni për një vend tjetër. Prandaj, bërja e një analize strukturore në fillim të projektit është shumë e këshillueshme. 2.2 Rregullat bashkiake Para se të nisni ndërtimin e një kopshti në tarracë, ju duhet të informoheni për rregullat në qytetin tuaj. Rregullat variojnë nga qyteti në qytet por ndonjëherë edhe nga një njësi administrative në tjetrën. Përvec legjislacionit të ndërtimit që rregullon materialet, siguron edhe konformitet në normat e kodit të ndërtimit. Ju gjithashtu duhet të kontrolloni rregulloret e zonës për pengesa, përdorimin e hapësirës dhe lartësinë maksimale të ndërtesës. Disa ndërtesa mund të klasifikohen si ndërtesa historike ose të jenë pjesë e ndonjë sektori historik, i cili mund të sjelli limitim në kryerjen e disa veprimeve. Informohuni për sa i përket kangjellave, aksesit dhe limitimeve për shkak të sigurisë. Këto janë pika të rëndësishme që duhet të keni kujdes. Shpesh ndodh që kangjellat nuk duhet të jenë të dukshme nga rruga nga një distancë dy herë më e madhe se lartësia e ndërtesës nga sipërfaqja. Lartësia nga sipërfaqja është gjithashtu e rregulluar. Aksesi është shpesh i rregulluar nga kodi i zjarrit (daljet e emergjencës). Ju duhet të siguroheni që rregullat nuk kërkojnë dy dalje pasi në të kundërt mund tju duhet të shtoni një palë shkallë. Mundet që të ketë kufizime në lidhje me materialet që mund të marrin zjarr dhe në lartësinë e strukturave si tjergulla ose tendat. Në disa raste ju mund të arrini të kërkoni përjashtim nga autoritetet lokale në mënyrë që të vazhdoni projektin tuaj edhe pse nuk është tamam sipas rregullave bashkiake. Kjo gjithsesi do shtoj kosto dhe vonesa shtesë, dhe nuk ka garanci që ju do arrini të përfitoni këtë përjashtim. Arkitektët dhe teknikët arkitekturor janë profesionist të cilët janë të kualifikuar të hulumtojnë projektin në lidhje me konformitetin me normat dhe rregullat në fuqi.

56 FERMA URBANE TIRANË 2.3 Ekspozimi ndaj dritës së diellit dhe erës Drita e Diellit Drita është një nevojë thelbësore për bimët. Duhet të kryhet një studim mbi orët e dritës së diellit në tarracë. Pasi çatitë janë të ngritura, ato kanë kushte më të mira të dritës së diellit se shumica e zonave të tjera urbane në sipërfaqe. Kultivimi i ushqimeve kërkon orë të shumta të dritës së diellit, më saktësisht 10 orë në ditë për shumicën e bimëve heliofilous (psh. domatet). Në varësi të bimëve të zgjedhura dhe veçorive që ju keni dëshirë të përfshini në kopshtin tuaj, ju duhet të planifikoni kopshtin ne zonat (plot diell, pjesërisht me hije) që lidhen me nevojat tuaja. Nëse ju vëzhgoni një sasi drite dielli që është më e madhe se çduhet, ju mund ta ulni duke krijuar struktura që prodhojnë hije të fortë ose të dobët: një mur hije, bosht, kafaz, një rresht me bimë të gjata etj. Era Era është zakonisht më e fortë në majën e çatisë. Një fllad i lehtë është shumë i këndshëm për kopshtarët, por erërat e forta mund të dëmtojnë seriozisht bimët. Krijimi i një barrierë për erërat (mure të gjelbërta, struktura ose kanavacë etj.) rekomandohet nëse ka erëra të forta ose stuhi ere. Nëse struktura i bashkangjitet çatisë, duhet të sigurohemi që pjesët e strukturës janë rezistente. Struktura duhet të jetë e fortë, por nuk duhet të ndryshojë konstruksonin e çatisë ose rezistencën ndaj ujit të çatisë.

57 2.4 Aksesi dhe Siguria Shumë elemente të lidhura me aksesin e kopshtarit dhe sigurisë duhet të analizohen përpara se të zgjidhet vendi. Aksesi Aksesi Praktik dhe siguria në çati. Duhet të ketë një akses zyrtar në çati (shkallë, ashensor) për ta bërë kopshtin të aksesueshëm nga çdokush. Ky akses duhet të jetë funksional në mënyrë që të mundesojë transportin e materialeve. Aksesi i ujit për bimët. Ashtu si dhe dielli, uji është një nevojë jetësore për bimët. Meqënëse shiu nuk bie gjithmonë në kohën e duhur për të plotësuar nevojat jetësore të bimëve për këte element, aksesi tek uji i bashkisë është thelbësor. Mundet gjithashtu të instalohet një sistem i mbledhjes së ujit të shiut duke kanalizuar këto ujëra nëpërmjet një kanali direkt në një rezervuar. Kjo zgjidhje do të krijojë një peshë të madhe uji për tarracën herë pas here dhe inxhinieri i strukturës duhet të kontrolloj peshën e lejuar ne vendin e përzgjedhur. Aksesi te Energjia Elektrike. Nje burim energjie elektrike është shumë praktik gjatë ndërtimit dhe zhvillimit të vendit ose dhe thjesht për kënaqësinë e të degjuarit muzikë në kopësht. Aksesi në një zonë magazinimi. Aksesi në një zonë të mbuluar nga një mot i ashpër është shumë i rëndesishëm për te ruajtur paisjet, materialet dhe veglat e kopshtarit.

58 FERMA URBANE TIRANË Siguria Mbikqyrje periferike Jo-formal (dritare fqinjë, kalimtarë) ose formal (roje, kamera sigurie) do të mundësojë sigurinë e kopshtarit dhe do të ndihmojë të mënjanohen incidente në kopësht (si psh. vandalizma) Instalimi i një rrethimi ose parmakëve rrethues Instalimi i një rrethimi, ose parmakëve rrethues duhet të jetë 1067 mm i gjatë dhe të rrethojë pjesën e projektuar si kopësht. 2.5 Nevoja Specifike Nëse frekuentuesit e kopshtit kanë nevoja specifike ato duhen llogaritur që në fillim. Aksesi i thjesht do të jetë një element shumë i rëndësishëm nëse kopshti është menduar të përdoret nga persona të moshuar ose nga persona me aftësi të kufizuara. Instalimi i zonave me hije është i këshillueshëm nësë persona të moshuar ose fëmijë do ta përdorin kopshtin. 2.6 Opsione të tjera Nëse ju do të planifikoni të ndërtoni një kopësht në një vend të ndryshëm si psh. Çati ose ballkon, ju duhet të merrni parasysh të njëjtët faktor por në shkallë më të vogël.

59 3. PROJEKTIMI I KOPSHTIT Në momentin që projekti është përcaktuar dhe vendi është zgjedhur, mund të fillohet të mendohet se si të ndërtohet kopshti. Ky hap kërkon imagjinatë dhe kreativitet sepse kopshti do marri formë në këtë mënyrë. Nxirrni lapsat dhe letër. a. Punësoni një projektues profesionist që është pjesë e një organizate. Duke përdorur planet dhe parashikimet e inxhinierit, një profesionist, si psh. një arkitekt peisazhi mund të: krijojë një plan zhvillimi funksional dhe estetik bazuar në mundësitë dhe kufizmet e vendit, sipas gustove, nevojave, dhe buxhetit tuaj; t ju këshilloj në përzgjedhjen e bimëve që si fryt kanë lule dhe të atyre që si fryt kanë ushqimin. harton plane dhe bën një parashikim të punës; mbikëqyr punën që do të kryhet nga profesionistët e përzgjedhur prej jush. b. Bëje vet Nëse deshironi ju mund ta kryeni vet këtë hap, më poshtë mund të gjeni disa koncepte që mund t ju udhëzojnë si të krijoni kopshtin tuaj.

60 FERMA URBANE TIRANË 3.1 Përgatisni çatinë për të ndërtuar Nëse është e nevojshme, bëni një plan ndërtimi (plane dhe parashikime të përgjithshme) për të përgatitur çatinë për kopshtin dhe aktivitet në kopsht si dhe për tu siguruar që të gjitha janë të përballueshme nga ana financiare me buxhetin tuaj. Ky hap duhet të jetë konform me disa norma të ndërtesës si dhe me normat e sigurisë, ne ju sugjerojmë të thërrisni profesionist. Plani duhet të projektohet në lidhje direkte me planin arkitekturor. Shpërndarja e peshës duhet të aprovohet nga inxhinieri i strukturës, i cili mundet, nëse është e nevojshme, të identifikojë ndërhyrjet strukturore të domosdoshme. Plani arkitekturor shpesh plotësohet nga një parashikim i shkurtër ku përshkruhet se çfarë ndërtimesh duhet të kryhen, materialet që do të përdoren, dhe normat që duhen respektuar. Rregulli i përgjithshëm parashikon që peshat e rënda duhet të vendosen afër kolonave, dhe trarët si në planet ekzistuese siç ishin të projektuara nga inxhinieri. Mbasi planet kanë mbaruar së projektuari (vendi i çatisë, aksesi, detajet e konstruksionit, vendodhja e paisjeve për tu përdorur, etj.) dhe të aprovohet nga inxhinieri i strukturës, ose e përfunduar duke përdorur plane të veçanta nga inxhinieri, duhet marrë leja e ndërtimit nga qyteti. Informohuni pranë kompanisë suaj të sigurimeve për ndryshimet që duhen bëre tek sigurimi i shtëpisë tuaj. Çdo fazë do t ju fusi në mendime për fazën pasardhëse. 3.2 Imagjinoni dhe vizatoni kopshtin a. Plani për analizën e vendit Në letër ose duke përdorur ndonjë program kompjuterik, harto veçoritë bazë si dhe mundësitë dhe kufizimet e vendit : vendet me diell (me diell, pjesërisht me diell, hije) aksesi te uji dhe energjia elektrike, aksesi i brendshëm dhe i jashtëm, zona qarkulluese, kangjellat, veçori të tjera të lidhura me sigurinë etj.

61 b. Përdorimet e Kopshtit Bëj një list me përdorimet e nevojshme dhe ato çlodhëse që do të donit të kishit në kopshtin tuaj: prodhim ushqimi, relaks, mbledhje, magazinim, rikuperim i ujit të shiut, zonë për të kryer punë manuale, plehërim etj. Ju mund të përdorni koncepte të përgjithshme (permakulture, ekosisteme, kopshte edukuese) si një frymëzim ose të krijoni hapësira me tema të ndryshme (bimë medicinale, fëmijë, eksperimente hortikulture, prodhim etj.) c. Plani Konceptual Te plani i analizës, vendosni përdorimet e ndryshme ose hapësirat tematike që keni zgjedhur për kopshtin, duke vizatuar dhe shënuar zonat përkatëse. Përcaktoni madhësinë e zonave sipas nevojave dhe prioriteteve tuaja. Sigurohuni që produkti përfundimtar të jetë funksional dhe sigurisht frymëzues. d. Plani i Zhvillimit Ju keni gjithçka që ju nevojitet tani për ti dhënë formë kopshtit tuaj. Në një vizatim të ri, kopjoni planin konceptual dhe vizatoni format reale dhe vendodhjen e hapësirave të ndryshme (prodhim, relaksim dhe zonat e magazinimit; kopshti i fluturave etj.) dhe përbëresit (stola,kosha mbajtës etj.) në detaj. Plani konceptual dhe planifikimi i projektimit Tregohuni kreativ! Mendoni rreth unitetit dhe ekuilibrit në kopshtin tuaj, si të vendosni në dukje përbërësit e ndryshëm, rreth linjave dhe formave, rreth teksturës dhe ngjyrave. Ju mund të krijoni një temë të përgjithshme ose diçka të personalizuar. Punoni për ta shkallëzuar. Shkalla e zakonshme është ¼ in. = 1 këmbë ose 1:50 metra. Ju mund të përdorni fleta të vijëzuara kur jeni duke bërë

62 FERMA URBANE TIRANË skica në mënyrë që ta keni më të thjeshtë. Lini hapësirë ndërmjet pjesëve të ndryshme të kopshtit për t ja lehtësuar punën kopshtarit. Merrni parasysh dhe një hapësirë kulluese në çati. Duhet të jetë e aksesueshme gjatë gjithë kohës në mënyrë që të kullohet uji nga çatia. Uji nuk duhet të ndalohet që të arrij në strukturën kulluese. Bëni disa vizatime gjatë periudhës së grumbullimit të ideve. Mos hezitoni të punoni në grup. Zgjidhni në fund planin më stimulues dhe funksional. Kini parasysh që mundet gjithmonë ta ndryshoni projektin gjatë zhvillimit nëse është e nevojshme. Ka një seri librash në lidhje me projektimin e peisazheve dhe të kopshteve. Vizitoni biblotekën tuaj ose një librari lokale për tu frymëzuar. Evitoni ta teproni Kopshti juaj mund të zhvillohet në hapa të ndryshëm, përcaktojeni periudhën për disa muaj ose disa vjet. Kini kujdes mos ta mbiçmoni kohën dhe energjinë tuaj. Kini parasysh se kopshtaria duhet të jetë një burim kënaqësie! 3.3 Ndërtoni Infrastrukturën, projektoni kopshtin a. Ndërtimi i infrastrukturës kryesore Filloni ndërtimin duke përdorur planet e aprovuara nga qyteti juaj. Nëse janë të nevojshme punë të konsiduerueshme në lidhje me aksesin, çatinë, ne ju rekomandojmë të punësoni një profesionist (një kontraktor të përgjithshëm që mund të kryejë të tëra punimet). Gjithmonë preferohet të merrni çmime nga tre kontraktor të ndryshëm në mënyrë që të merrni një çmim tregu të arsyeshëm. Nëse nuk keni një kontraktor, kërkoni për një person me eksperiencë në ndërtim ose dikë që mund të mbikëqyri dhe koordinoj punonjësit vullnetar. Ndonjëherë është shumë e këshillueshme të përcaktoni nje plan ndërtimi kohor në mënyrë që përpjektjet e përbashkëta të konvergojnë në datën e hapjes të kopshtit.

63 Shikoni për punë të momentit të fundit, vonesa, të papritura, kosto ekstra dhe probleme të tjera të pallogaritura. Infrastruktura mund të jetë modulare, pjesë të çmontueshme për të lejuar gjithmonë aksesin tek çati në rast se ka rrjedhje ose duhen bërë punime mirëmbajtjeje. Për të lehtësuar përdorimin e materialeve dhe uljen e kostove përdorni materiale të riciklueshme dhe të ripërdorshme sa më shumë të jetë e mundur. Për një jetëgjatësi më të mirë përdorni dru të përpunuar. b. Ndërto veçoritë e kopshtit Duke përdorur planin e zhvillimit, filloni ndërtimin e veçorive strukturore si psh. një tjergull, një bosht, stolat etj., si dhe veçori strukturore si hambar plehu, dhe fuçi uji shiu. Ju mund të krijoni ato duke përdorur projektim teknik që keni vizatuar ose keni gjetur në manuale ndërtimi. Ju mund të përdorni dhe imagjinatën tuaj nqs ju jepet. Shumë elementë mund edhe të blihen. c. Ndërto rritësit Vendos se cili rritës i përshtat nevojave tuaja. Disa kritere për tu marrë parasysh: përmasat (gjatësi, gjerësi, thellësi), forma e produktivitetit (thellësia e miksit të rritjes sipas zgjedhjes së bimës, rezervuarit të ujit, përmasave, etj.) qëndrueshmëria dhe mirëmbajtja e levizshmërisë së materialeve (pesha, rrotat) estetika (ngjyra, stili, materialet). Ndërto numrin e rritësve sipas nevojave ushqyese dhe hapsirës në dispozicion.shif kapitullin 6 për modelet e vazove mbajtëse. d. Vendos veçoritë e ndryshme në vend Duke patur në dorë planin zhvillues, vendosni veçoritë në vend dhe shihni si kopshti juaj rritet! Ndonjëherë është e nevojshme të vijëzoni vendin për ta zhvendosur planin tuaj në vend. Fijet e spangos ose shkumësi janë shumë efikas.

64 FERMA URBANE TIRANË 4. KOORDIMI I KOPSHTIT Ka disa mënyra kultivimi në qytet. Ju mund të zgjidhni ta kultivoni vet ose me një grup. Kultivimi në grup përfshin koordinim special dhe ofron mundësi të shumta. Më poshtë janë disa ide që do të ju drejtojnë në këtë detyrë. Disa ide a. Dy modele bazë Kopshtari e komunitetit Një hapësirë komunitare është e ndarë në parcela kopshti të madhësive të njëjta që janë të menaxhuara nga një kopshtar ose familje. Mirëmbajtja e parcelës dhe korrja janë përgjegjësi e kopshtarit. Kopshtari punon në orë të ndryshme. Aktivitetet janë subjekt i rregulloreve të ndryshme dhe të mbikëqyrura nga një komitet. Kopshtari kolektive Një grup njerëzish mund të bëjnë kopështari së bashkë të ndara në sesione të rregullta. Mbledhja ndahet në mënyrë të barabartë dhë në funksion të nevojave të kopshtarisë. Në shumë raste, një pjesë e të mbledhurave të shpërndahet në organizatat lokale apo në pika të shitjes së produkteve bio. Një kryetar i specializuar të koordinojë herë pas here sesionet e kopështarisë.

65 b. Mundesitë e kryesisë në kopësht Me qëllim social dhe mjedisor, kryesia në kopësht mundëson që njohuritë e hortikulturës të kalohen nga një njëri tek tjetri, si dhe të pasohet energjia dhe vullneti në grup nëpërmjet aktiviteteve sociale dhe rikrijuese. Aktivitetet e liderëve mund të kenë qëllime dhe synim të ndryshëm në grupe të ndryshme si p.sh: kopshtari terapeutike për të moshuarit në institucionet përkatëse, kopshtari edukuese për grupet e të rinjve në shkolla apo kampe, kopshtari produktive dhe socializuese për komunitetin etj. Organizata lokale të specializuara mund të ofrojnë workshop-e të ndryshme. c. Aktivitete të ndryshme në kopësht Përveçse një hapësirë për rritjen e florës dhe të faunës, kopshti është gjithashtu një hapësirë sociale. Mund të jetë gjithashtu një vend për: Soditje dhe observim të natyrës nëpërmjet aktiviteteve rikrijuese dhe artistike (meditim, workshop-e krijuese, gatim në ambjent të jashtëm, krijimi i objekteve të artit, shtëpi për zogjtë etj.), Takime dhe evente (biseda dhe diskutime si dhe shkëmbim informacioni mbi kopshtarinë urbane, filma, piknik etj.), Edukim dhe terapi, Kopshti është një vend kyç për të rritur sensibilizimin e mjedisit dhe natyrës, Për ushqimin dhe ushqyerjen e shëndetshme, Gjithashtu për të zbuluar përfitimet psikologjike dhe fizike të kopshtit.

66 FERMA URBANE TIRANË 5. TË BËJMË ZGJEDHJE TË SHËNDETSHME Një dietë e shendetshme së bashku me ushtrime fizike si përkujdesja për kopshtin është një fillim i shkëlqyer për një shëndet të mirë. Për më shumë përfitim, duhet të marrim në konsideratë shumë njohuri mbi bujqësinë për ti shtuar përfitimet ushqyese (për trupin dhe shpirtin), të cilat mund ti mbledhim nga produktet në kopësht. Merr kohë për të menduar të gjitha aspektet e kopshtit, nga blerja e farave dhe planifikimi i kopshtit në fillim të sezonit, deri tek fertilizimi, trajtimi i sëmundjeve dhe kontrolli i pesticideve përgjatë sezonit. 5.1 Kopshtaria ekologjike Nëqoftëse je i shqetësuar mbi cilësinë e ushqimit të cilit do të rrisësh, mund të zgjedhësh mënyrën ushqyese ekologjike. Për ta bërë të mundur, duhet të evitosh përdorimin e fertilizuesve kimikë, pesticidet dhe herbicidet kur të merresh me kopshtin. Në vend të kësaj, mendo për zgjidhje të cilat janë në harmoni me natyrën (p.sh përzirjen e plehrave me dheun, mbill bimë të tjera shoqëruese për të maksimizuar rendimentin e pesticidve natyrore, ose purinat, të bëra nga bimë të fermentuara për të mbajtur larg insektet). Kjo është më e mira për shëndetin e njeriut dhe gjithashtu për mjedisin. Gjithashtu, mund të blesh fara organike. Mos harro, që nëqoftëse kujdesesh vetë për kopshtin tënd në menyrë direkte kujdesesh edhe për atë që konsumon.

67 5.2 Shumëllojshmëria e bimëve të ngrënshme Shumëllojshmëria e bimëve në kopësht është garancia e suksesit në një dietë të shëndetshme dhe të shumëllojshme. Në fakt, do të të mundësojë të kesh akses në sasi të lartë të elementeve ushqyese të çdo ushqimi me karakteristika të ndryshme. Ti do të mundesh atëherë, të kesh akses tek vitaminat, fibrat dhe mineralet. Shumëllojshmëria në kopësht do të të çojë në konsumimin e më shumë frutave dhe perimeve si dhe do të të rrisi interesin tënd për to. Kjo në përputhje me rekomnadimet e Canada Food Guide (Guida e ushqimit të Kanadasë), e cila sygjeron 5 deri në 20 porcione frutash dhe perimesh në ditë. Nëqoftëse kërkon për përfitime specifike për shëndetin tënd ose nëqoftëse ndjek një dietë specifike, vetë-kopshtaria është një mundësi e shkëlqyer për tu përqëndruar në ushqimet që i bëjnë mirë shëndetit tënd. Shumëllojshmëria e të mbjellave dhe ushqimit që ha do të ndihmojë gjithashtu në parandalimin e sëmundjeve dhe në ruajtjen e biodiversitetit ekologjik. 5.3 Vendosja e bimëve mjekësore në kopësht Përveç frutave dhe perimeve, mendo për të mbjellë në kopësht edhe bimë mjekësore. Për shekuj me radhë, është kultivuar njohuria e përfitimeve të bimëve mjekësore dhe si të përgatiten ato. Me siguri gjyshërit tuaj do të kenë më shumë se një recetë! Efektet terapeutike të bimëve janë të shumta dhe duhet të rizbulohen që brezat e rinj të mund të përfitojnë prej tyre. Ka një sërë librash të cilat mund ti gjeni në çdo pikë shitje ose në një bibliotekë lokale të cilat diskutojnë në lidhje me përfitimet mbi rritjen e bimëve. Kjo është gjithashtu një mënyrë për të sjellë lloje indigjene në rajonin tonë dhe të tjera specie të egra në kopësht. Edhe disa lloje barishtesh kanë veti të mbrekulleshme. Informoni veten mbi to!

68 FERMA URBANE TIRANË 6. RRITJA NË VAZO MBI ÇATI: NJË GUIDË TEKNIKE Ka shumë mënyra kopështarie në çati në varësi të llojit të kopshtit të cilin ju do të zgjidhni: vazo betoni apo druri, apo direkt në çatinë e cila ka sistem manual ose automatik kullimi. Në shembullin më poshtë, ju japim mënyrën të cilën ne kemi menduar për të aplikuar kopshtin tonë, psh mbjellja në vazo të thjeshta. Me kalimin e viteve janë eksperimentuar lloje të ndryshme kultivuesish si dhe lloje të ndryshme kopshtarie të cilat varionin nga vazot tradicionale deri tek bujqësia hidroponike (me sisteme manuale apo automatike). Dhe në fund, ne, zgjodhëm kultivuesit ose vazot me rezervuar uji, i cili u bë dhe modeli i preferuar për tu perdorur. Janë ekonomikë, efikasë në sasinë e përdorur të ujit, i lejojnë bimës të fertilizohet duke përdorur kompostim të bërë në shtëpi, të lëvizshme dhe të përshtatshme. Këto veçori i bëjnë ato një mjet të shkëlqyer për kopshtarinë në tarracë, por edhe nëpër ballkone apo në sipërfaqe të tjera urbane ku normalisht është e vështirë të mbillet. Që ta bëni më të lehtë fillimin e kopshtit tuaj dhe për të frymëzuar ata të cilët nuk janë dhe aq të shkathet me duart e tyre, projektoni vazot më të përshtatshme për ambjentin tuaj. Ju vete mund ta bëni! Edhe pse ky manual fokusohet në disa detaje për përzgjedhjen e bimëve, kompostimin apo fertilizimin e tyre, nuk është një guidë e mirëfilltë, por më shumë një mbledhje e materialeve të nevojshme dhe shembujve të mbledhur për t ju frymëzuar që të krijoni kopshtin tuaj personal mbi çati. Çdo rast i sygjeruar i bujqësisë lidhet me një list kriteresh (ekonomik, ekologjik, pesha, lehtësia në ndërtim, ujitja, cilësia) për t ju ndihmuar të bëni zgjedhjen që ju përshtatet.

69 6.1 Vazot tradicionale të kopshtit Ekonomike Ekologjike Peshë e lehtë E lehtë për tu ndërtuar dhe mirëmbajtur Pavarësi e ujitjes Cilësi Këtu fillon kopshtaria në çati. Vazot shpohen për të siguruar kullimin dhe mbushen me dhé dhe pasurohen me kompostim dhe fertilizues. Përgjithësisht, sa më e thellë dhe voluminoze të jetë vazo aq më shumë do të lulëzojë bima. Nga ana tjetër, 20cm thellësi nga 20-40cm që i duhen bimës për tu rritur, është e mjaftueshme për domaten. Për sallatën ndërkohë, 15cm thellësi nga 6-10cm rritje sjell rezultate të shkëlqyera. Bimët kullojnë ujin nga sipërfaqja deri në fund të vazos ku kemi hapur vrimat në mënyrë të tillë që bimët të kenë lageshtirën e nevojshme. Meqënësë perimet konsumojnë sasi të konsiderueshme uji, vazot duhet të kullojnë dhe të ujiten çdo ditë, ndonjëherë edhe dy herë në ditë pasi bimët të jenë rritur. Për më shumë, ujitja e shpeshtë e bimëve shpëlan vlerat ushqyese të bimëve si dhe është e lodhshme për kopshtarin, prandaj, lind ideja e krijimit të kontenierit të ujit poshtë vazove. Pak më shumë ujë Një rezervuar i vogël uji mund të shtohet nëqoftëse i ndërtojmë vetë vazot për mbjellje. Mund të hapni vrima përafërsisht 1/2 cm me diametër 2-3cm ne fund të vazos me intervale nga 10cm. Ndërkohë që ujitet sipërfaqja me ujë mbas shiut apo ujitjes së zakonshme, kjo metodë vlen vetëm për bimë të cilat kanë nevojë për më shumë ujë se të tjerat ( si domatet, patellxhanet, kungulli etj,.) për pjesën tjetër vazot normale janë mëse të mjaftueshme.

70 FERMA URBANE TIRANË

71 6.2 Sistemet ujitëse klasike të vazove (manuale ose automatike) Ekonomike Ekologjike Peshë e lehtë E thjeshtë për tu instaluar Pavarësi e ujitjes Cilësi Në bujqësinë me sistem ujitje, rrënjët rriten në një solucion ushqyes e cila përbëhet nga elementë të tretshëm që i vihen bimës direkt në dispozicion. Këto lloj fertilizuesish janë zakonisht sintetikë, por ka dhe organikë që janë pak më të kushtueshëm. Kjo është një përzierje teknikash e cila varion nga nevojat e kultivuesit dhe nga mjedisi ku do të rriten bimët në mënyrë që të sigurohen kushtet optimale të nevojshme. Kjo teknikë ka gjithashtu potencial pasi ka peshë të lehtë dhe është shumë ekonomike në lidhje me përdorimin e ujit. Megjithatë kërkon akses të energjisë elektike për vënien në punë të pompës. Ky lloj sistemi behët zakonisht në mjedise të kontrolluara (dhoma kultivimi, sera, struktura me hije), por edhe sistemet e vogla amatore mund të kenë pak teknologji dhe pse jo të lulëzojnë! Disa modele të tilla të rritjes së bimëve janë në shitje kudo në pika të specializuara për të tilla sisteme. Ne sygjerojmë që ti krijoni vetë për shumë më pak lekë.

72 FERMA URBANE TIRANË

73 6.3 Zgjedhja e bimëve Disa kritere për përzgjedhjen Mjedisi Zgjidhni bimë që mund të rriten më kollaj në mjedisin që ofroni. Merrni parasysh sasinë e dritës së diellit që do të kenë në dispozicion bimët. Bimët-gjethe kanë nevojë për të paktën 6 orë dritë në ditë, dhe 8 orë rekomandohet për frutat. Në varësi të periudhës në të cilën filloni kopshtin tuaj, varet dhe lloji i bimëve që do të mbillni për rezultate më të mira. Për shembull, bimët që duan shumë diell (domatet, patëllxhanet) mbjella e farave duhet të nisi në fillim të prillit, ndërsa qepët dhe specat duhet të nisin me mbjelljen në fund të shkurtit. Nëqoftëse nuk e keni kohën në dispozicion mos u shqetësoni mund ti blini edhe të mbjella në market. Hapësira Favorizoni bimët me lartësi të cilat zënë më pak vend në përputhje me burimet që keni në dispozicion. Mendoni për madhesinë e bimëve në raport me periudhën që do ti korrni. Kështu, domatet, specat, sallata dhe erëzat janë më të favorshme, përshembull, kundrejt kungullit, brokolit, misrit apo artiçokës. Zgjidhni shumëllojshm[ri bimësh të shkurtra sa më shpesh që të mundeni. Në të njëjtën linjë, bathët (fasulet) e vogla dhe varietetet e karrotave të vogla të verës duhet të jenë dominate sepse përshaten dhe rriten shumë lehtë në vazo. Duke qënë se rritja e bimëve kufizohet nga hapësira që kanë rrënjët për tu rritur, sa më e madhe të jetë vazo aq më të mira do të jenë të korrurat. Megjithatë, edhe duke mbjellë bimë si domatja, patëllxhanet, kastraveci, pjepri dhe kungulli në vazo me thellësi 25cm, ju do të merrni të korra shumë të mira. Prandaj, vazot me thellësi 20cm mund të përdoren për të mbjellë speca, karrota, bizele dhe erëza të ndryshme, dhe ato me 15cm thellësi, mund të përdoren

74 FERMA URBANE TIRANË për sallatën, spinaqin, qepët dhe panxharin. Ndaj edhe bima duhet të zgjidhet në varësi të thellësisë së vazos, por duke lënë hapësirë të mjaftueshmë nga njëra tjetra në mënyrë që rrënjët të rriten normalisht. Një kopësht i mbingarkuar me të mbjella do të prodhojë bimë të brishta të cilat nuk do të jenë shumë pjellore. Evitoni që bimët të luftojnë me njera tjetrën për fertilizues dhe dritë duke i dhënë atyre hapësirën e nevojshme.

75 ANEKSI A PËRSHKRIMI I PROJEKTIT TONË TË KOPSHTIT Shqipëria në përgjithësi dhe Tirana në veçanti kanë hasur vazhdimisht probleme nga zhvillimi jo i qëndrueshëm, impakti negativ mbi mjedisin dhe humbja e lidhjes me tokën, njohja e saj dhe humbja graduale e ndjenjës së komunitetit. Veçanërisht Tirana, ku hapësirat e gjelbërta po zvogëlohen dita ditës, duhet kuptuar rëndësia e hapësirave të gjelbërta e cila nuk është e rëndësishme vetëm fushën vizuale, por edhe në fushat e ndryshimeve klimaterike, dëmtimit të shëndetit, ekonomike dhe përfitimeve sociale. Është pothuajse e pamundur të gjesh hapësira të lira në Tiranë. Zgjidhja jonë është që çatitë e ndërtesave, të cilat janë jo-funksionale ti kthejmë ne mini ferma urbane, ku vetë komuniteti i trajnuar mund të mirëmbajë një kopsht të vogël dhe të prodhojë produkte të cilat mund të mbulojnë një pjesë të kërkesës së tyre, por mbi të gjitha mos të humbasi sensin e komunitetit dhe prodhimit lokal. Mini fermat urbane të ndërtuara në çati, jo vetëm e shndërrojnë tarracën në një tarracë të gjelbërt, por mund të funksionojnë dhe si një ambient relaksues, ku mund të kultivohen produkte të ndryshme të kërkuara nga komuniteti.

76 FERMA URBANE TIRANË I. Objektivat e Fermës Urbane 1. Rritje e frutave organike, barëra mjekësor dhe zarzavate; 2. Kompostim mbetjeve të kuzhina; 3. Shitja dhe prodhimi nëpërmjet dyqanit ushqimor të komunitetit/krijimi i tregut komunitar të fermerëve; 4. Organizim trajnimesh për të edukuar dhe për ti prezantuar banorët me mundësitë e fermave urbane dhe trajnimin e fermerëve urbane; 5. Organizim eventesh për fëmijët endacak në mënyrë që të trajnohen me aftësi bujqësore dhe biznesi; 6. Hulumtimi, projektimi dhe zhvillimi i praktikave më të mira për fermat urbane; 7. Shërben si një komunitet i jashtëm dhe si një hapësirë aktivetetesh për banorët e ndërtesës, fëmijët endacak dhe lagjen në tërësi; 8. Vendos marrëveshje pune ndërmjet tokës dhe pronarëve të ndërtesës. II. Fazat e projektit 1. PROJEKTIMI I ÇATISË Faza e Parë, e cila zgjat rreth një muaj ka të bëjë me projektimin e çatisë. Një inxhinier mjedisi, një konsulent i gjelbërt dhe një specialist agrikulture do të projektojnë së bashku hapësirën prej 150 metra katror duke e shfrytëzuar sa më mirë. 2. INFORMIMI DHE TRAJNIMI I KOMUNITETIT Në këtë fazë komuniteti do të familjarizohet me projektin dhe do të trajnohet për mirëmbajten e

77 kopshtit dhe mini-fermës. Komuniteti vendos për llojin e bimëve dhe produkteve organike që do të mbillen. Kjo fazë zgjat 1-2 Muaj. 3. IMPLEMENTIMI Implementimi i projektit me të gjitha detajet e konstruksionit zgjat rreth 2 Muaj. 4. MONITORIMI Në fazën e fundit bëhet monitorimi mbas implementimit. Kjo fazë zgjat 1 muaj ku dhe bëhet dhe vlerësimi i përfitimeve të implementimit dhe nëse komuniteti është trajnuar në nivelin e duhur.

78 FERMA URBANE TIRANË Përshkrim i shkurtër i ndërtimit të kopshtit tonë Hapësira e çatisë tonë ishte përafërsisht 160 metër katrorë. Rreth 18 m e gjatë dhe 9.6 m e gjërë. Pas ndërtimit të shkallëve metalike për aksesin në çati, gjeja e parë që u bë ishte pastrimi dhe hidroizolimi i menjëhershem i çatisë. Pasi siguruam që çatia mos të krijonte lagështirë në muret dhe tavanin e brëndshëm, filloi konstruktioni i serës. U përpoqëm që konstruksioni të ishte sa më i lehtë dhe i thjeshtë që të mos krijonte shumë peshë mbi çati. Sera u bë rreth 21 metër katror. Pas përfundimit të serës, filloi dhe termoizolimi i bolierit. Për shkak se bolieri nga i cili do të ujitet kopshti ngrohet shumë në verë dhe ftohet shumë në dimër, ne e termoizoluam atë me polisterol për ti dhënë mundësinë të ruajë një temperaturë konstante. Më pas, filluam me punimin e raftit ku do të magazinohen vegla të ndryshme pune, si ujitesit e bimëve, dorashka pune, gërshërë krasitje, fara të bimëve etj,. Pasi mbaruam raftin e magazinimit, filluam menjëherë punën për sjelljen e vazove për mbjellje. Kishim disa lloje, vazot rrethuese me diametër 80 cm, vazo të brëndshme me diametër 60 cm, vazot për mbjellje brënda në serë, si dhe në qendër të kopshtit, një stol në formë rrethore në mes të të cilit mbollëm një pemë shumë aromatike. U kujdesem që të kishte shumëllojshmëri bimësie në kopësht, përvec bimëve dekorative, morëm: pemë frutore, perime, fruta, si dhe bimë çaji.

79 III. Foto përpara dhe pas ndërtimit të kopshtit Si ishte çatia në gjendjen e mëparshme, e paprekur:

80 FERMA URBANE TIRANË Ferma jonë urbane: